Przynależność pielęgniarek i położnych do samorządu zawodowego jest obowiązkowa i wynika z ustawy. Członkowie samorządu pielęgniarek i położnych podlegają w związku z tym odpowiedzialności zawodowej za naruszenie zasad etyki zawodowej lub przepisów dotyczących wykonywania zawodu, czyli za tzw. „przewinienia zawodowe”. Odpowiedzialność ta jest niezależna od odpowiedzialności karnej, cywilnej czy dyscyplinarnej (pracowniczej).

Postępowanie w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej obejmuje:

1. czynności sprawdzające, których celem jest zbadanie okoliczności koniecznych do ustalenia, czy istnieją podstawy do wszczęcia postępowania wyjaśniającego;
2. postępowanie wyjaśniające, którego celem jest ustalenie, czy został popełniony czyn mogący stanowić przewinienie zawodowe oraz wyjaśnienie okoliczności sprawy i zebranie dowodów;
3. postępowanie przed sądem pielęgniarek i położnych, którego celem jest pociągnięcie do odpowiedzialności sprawcy przewinienia zawodowego;
4. postępowanie wykonawcze, którego celem jest wykonanie orzeczeń zapadłych w toku postępowania przed sądem pielęgniarek i położnych.

Stronami postępowania w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej pielęgniarek i położnych są pokrzywdzony oraz osoba obwiniona, a także rzecznik odpowiedzialności zawodowej albo jego zastępca. Osoba obwiniona może ustanowić nie więcej niż dwóch obrońców spośród pielęgniarek i położnych, adwokatów lub radców prawnych.

Postępowanie z tytułu odpowiedzialności zawodowej rządzi się podobnymi regułami co proces sądowy. Dowody przeprowadza się albo na wniosek stron albo z urzędu. Wszelkie wątpliwości, których w postępowaniu w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej nie da się usunąć, należy tłumaczyć na korzyść osoby obwinionej. Do odpowiedzialności zawodowej nie można pociągnąć obwinionego, dopóki popełnienie przewinienia zawodowego nie zostało udowodnione i stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu pielęgniarek i położnych.

Czyny podlegające odpowiedzialności ulegają przedawnieniu, nie można albowiem wszcząć postępowania w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej, jeżeli od chwili popełnienia czynu upłynęły 3 lata. Natomiast karalność przewinienia zawodowego co do zasady ustaje, jeżeli od czasu jego popełnienia upłynęło 5 lat.

Rzecznik odpowiedzialności zawodowej niezwłocznie po otrzymaniu informacji wskazującej na możliwość popełnienia przewinienia zawodowego jest obowiązany wydać postanowienie o wszczęciu bądź o odmowie wszczęcia postępowania wyjaśniającego. Jeżeli zebrany w postępowaniu wyjaśniającym materiał dowodowy wskazuje na fakt popełnienia przewinienia zawodowego, rzecznik wydaje postanowienie o przedstawieniu pielęgniarce lub położnej zarzutów. Z kolei, jeżeli postępowanie wyjaśniające nie dostarczyło podstaw do sporządzenia wniosku o ukaranie, rzecznik odpowiedzialności zawodowej wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania.

Jeżeli jednak istnieją podstawy do sporządzenia wniosku o ukaranie, rzecznik odpowiedzialności zawodowej zawiadamia osobę obwinioną i jej obrońców o terminie końcowego zaznajomienia z materiałami postępowania wyjaśniającego wraz z pouczeniem o możliwości uprzedniego przejrzenia akt. Następnie, w terminie 14 dni od dnia wydania postanowienia o zamknięciu postępowania wyjaśniającego, rzecznik składa do sądu pielęgniarek i położnych wniosek o ukaranie. W trakcie procesu sąd pielęgniarek i położnych może wydać postanowienie o tymczasowym zawieszeniu prawa wykonywania zawodu przez osobę obwinioną na okres nieprzekraczający 12 miesięcy. Na takie postanowienie przysługuje zażalenie w terminie 14 dni od dnia jego odebrania. 

Sprawy w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej rozpoznają okręgowe sądy i Naczelny Sąd. Sąd pielęgniarek i położnych albo umarza postępowanie albo wydaje orzeczenie uniewinniające osobę obwinioną. W przypadku uznania obwinionego za winnego sąd może zastosować następujące kary: upomnienie, naganę, karę pieniężną (w wysokości od 1000 zł do 10 000 zł na cel społeczny związany z ochroną zdrowia), zakaz pełnienia funkcji kierowniczych w podmiotach leczniczych na okres od 1 roku do 5 lat, zakaz pełnienia funkcji z wyboru w organach samorządu na okres od 1 roku do 5 lat, ograniczenie zakresu czynności w wykonywaniu zawodu na okres od 6 miesięcy do 2 lat, zawieszenie prawa wykonywania zawodu na okres od 1 roku do 5 lat oraz karę najsurowszą czyli pozbawienie prawa wykonywania zawodu.

Od orzeczenia okręgowego sądu stronom przysługuje odwołanie do Naczelnego Sądu w terminie 14 dni od dnia doręczenia orzeczenia. Naczelny Sąd utrzymuje w mocy, uchyla albo zmienia orzeczenie okręgowego sądu. Z kolei od prawomocnego orzeczenia Naczelnego Sądu, wydanego w drugiej instancji, kończącego postępowanie w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej, stronom, ministrowi właściwemu do spraw zdrowia i Prezesowi Naczelnej Rady przysługuje kasacja do Sądu Najwyższego w terminie 2 miesięcy od dnia doręczenia orzeczenia. Kasacja musi być sporządzona i podpisana przez obrońcę/pełnomocnika będącego adwokatem albo radcą prawnym.

Należy pamiętać, że istnieje możliwość wznowienia postępowania w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej zakończonego prawomocnym orzeczeniem sądu pielęgniarek i położnych, jeżeli zostaną ku temu spełnione odpowiednie przesłanki. Jedną z ich jest ujawnienie się nowych faktów lub dowodów nieznanych w trakcie procedowania. Pielęgniarce lub położnej, która w wyniku wznowienia postępowania w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej albo kasacji została uniewinniona, przysługuje roszczenie o odszkodowanie za poniesioną szkodę oraz zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, na skutek wykonania względem niej w całości albo w części kary, która została zmieniona albo uchylona w wyniku wznowienia postępowania albo kasacji. Roszczenie to przysługuje w stosunku do okręgowej izby, której osoba obwiniona była członkiem w momencie ukarania.

Naczelna Rada prowadzi rejestr ukaranych pielęgniarek i położnych, w którym dokonuje się wpisu o ukaraniu. Rejestr jest jawny pod warunkiem, że osoba wnioskująca o dostęp do niego wykaże interes prawny.